Cộng đồng liên giới tính đang dần nhận được sự công nhận trên toàn thế giới. Tuy nhiên, vẫn còn những định kiến sai lệch liên quan đến cộng đồng này; người liên giới tính vẫn phải đấu tranh rất nhiều để nhận được sự đối xử bình đẳng. Là một yếu tố tự nhiên và không cần sự can thiệp của y học, người liên giới tính là một phần không thể tách rời của xã hội đa dạng. Để tìm hiểu thêm về nhóm giới tính sinh học này, Vietnam Youth Alliance xin được giới thiệu tới các bạn một số thông tin chung nhất liên quan tới người liên giới tính nhé!
Lưu ý: Bài viết có chứa một số hình ảnh nhạy cảm. Bạn đọc vui lòng cân nhắc trước khi xem!
Liên giới tính là gì?
Liên giới tính là một thuật ngữ chung dành cho những người được sinh ra với đặc điểm giới tính sinh học không điển hình cho những khuôn mẫu giới tính nhất định. Theo thống kê của Cộng đồng Liên giới tính Bắc Mỹ (ISNA), tỉ lệ người liên giới tính bình quân chiếm khoảng 1/2.000 ca sinh. Có ít nhất 40 dạng liên giới tính liên quan đến gen, nhiễm sắc thể, đặc điểm giải phẫu, nội tiết tố.
Khi mới sinh, trẻ em thường được phân định một giới tính mà mọi người cho là “hợp lệ” (nam hoặc nữ) ngay lập tức. Các bác sĩ sẽ làm phẫu thuật cho các em liên giới tính để cơ thể sinh học các em khớp với hệ nhị nguyên giới. Tuy nhiên, không phải tất cả trẻ liên giới tính khi lớn lên đều chấp nhận giới tính được phẫu thuật.
Vài người có thể được nhận định là liên giới tính từ lúc mới sinh. Bộ phận sinh dục của họ có thể không giống những đặc điểm giới tính nam, nữ thường thấy. Tuy nhiên, số khác chỉ biết mình là người liên giới tính cho đến khi lớn lên. Cụ thể hơn, một số người phát hiện đặc điểm liên giới tính trong tuổi dậy thì. Cũng có người đã sống cả đời mà không biết mình là người liên giới tính.
Một số ví dụ về liên giới tính
Một người có thể được coi là người liên giới tính nếu:
- Có bộ phận sinh dục ngoài/cơ quan sinh dục trong không thuộc phân loại nam/nữ. Ví dụ: một người có cả mô buồng trứng và mô tinh hoàn;
- Có tổ hợp nhiễm sắc thể khác XY (thường gắn liền với nam) và XX (thường gắn liền với nữ). Ví dụ: một người có nhiễm sắc thể XXY;
- Có bộ phận sinh dục ngoài thuộc khuôn mẫu nam/nữ, nhưng cơ quan sinh dục bên trong thì không;
- …
Có thể thấy, liên giới tính là một phần đa dạng trong tự nhiên con người. Vì thế, họ không nhất thiết phải cần tới sự can thiệp y khoa (phẫu thuật/trị liệu nội tiết tố).
Thông tin chung về liên giới tính tại Việt Nam
Cộng đồng người liên giới tính ở Việt Nam
Hiện nay, cộng đồng liên giới tính đã được công nhận trên toàn thế giới. Tuy vậy, tại Việt Nam, liên giới tính vẫn bị gán mác tiêu cực. Liên giới tính thường bị xem như là một tình trạng khuyết tật. Khi tìm kiếm vấn đề này trên mạng, những cụm từ như “bi kịch”, “trớ trêu”, “nỗi đau” hay “thầm lặng” chiếm đa số. Báo chí nói riêng và xã hội nói chung thường có suy nghĩ thương cảm với người liên giới tính.
Người liên giới tính gặp khá nhiều khó khăn khi xin việc hay tiếp cận các dịch vụ y tế. Phần lớn những bất tiện này đến từ sự kỳ thị hoặc thiếu hiểu biết của những người xung quanh. Đồng thời, người liên giới tính ở nước ta vẫn gặp nhiều hạn chế trong việc tìm kiếm nơi sẻ chia và sự hỗ trợ từ cộng đồng.
Pháp luật Việt Nam về người liên giới tính
Mỗi cá nhân đều có quyền làm chủ cơ thể của chính họ. Trên tinh thần đó, pháp luật Việt Nam hiện đã cho phép can thiệp y tế nhằm chuyển đổi giới tính trên nguyên tắc tự nguyện, khách quan, trung thực. Người liên giới tính, nếu có nhu cầu, có thể định giới thành người nam hoặc người nữ.
Văn bản quy phạm pháp luật chi tiết của Nghị định 88/2008/NĐ-CP về việc xác định lại giới tính có thể được tham khảo thêm tại đây.
Những nguy cơ sức khỏe mà người liên giới tính có thể đối mặt
Hầu hết những người liên giới tính đều khỏe mạnh về thể chất. Đối với những trường hợp khác, đặc điểm liên giới tính chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong các nguyên do đó (Jones, 2016a). Một số người liên giới tính có thể đã trải qua các vấn đề sức khỏe thể chất/tinh thần. Tuy nhiên, những vấn đề này thường đến từ những buổi trị liệu họ đã trải qua. Những liệu pháp này có thể xảy ra xuyên suốt cuộc đời, đặc biệt là lúc sơ sinh/thơ ấu. Các vấn đề thể chất được đề cập thường có một mối liên quan mật thiết tới:
- Tỉ trọng xương;
- Cân nặng;
- Vấn đề tim mạch và xương khớp;
- Khả năng sinh sản;
- Nguy cơ mắc phải một số loại ung thư nhất định;
- …
Các vấn đề sức khỏe khác
Người liên giới tính có thể thường xuyên gặp phải các vấn đề sức khỏe khác. Các ví dụ điển hình gồm:
- Rối loạn chức năng thận và gan;
- Suy giáp;
- Vấn đề thính giác;
- …
Một số trường hợp còn có sự xáo trộn trong quá trình tạo hoặc điều hoà nội tiết tố (với Hội chứng Tăng sản). Ví dụ: trẻ sơ sinh với Hội chứng Tăng sản Thượng thận Bẩm sinh (tiếng Anh: Congenital adrenal hyperplasia – CAH) thường có âm vật lớn rõ rệt. Bệnh trạng này cũng có thể dẫn đến những vấn đề nguy hiểm đến tính mạng liên quan đến nội tiết tố.
Ngoài ra, tuyến sinh dục liên giới tính còn tiềm ẩn nguy cơ ung thư. Ví dụ, “streak gonads” (Tạm dịch: tuyến sinh dục ngừng phát triển. Đây là những mô không phát triển thành buồng trứng/tinh hoàn) có nguy cơ ác tính cao hơn. Những tuyến này có thể sẽ cần phải được cắt bỏ. Ngược lại, tinh hoàn ở những người Kháng Androgen (Androgen Insensitivity) có nguy cơ thấp hơn nhiều. Họ có thể chỉ cần được theo dõi sát sao mà không cần cắt bỏ tinh hoàn.
Những khó khăn mà người liên giới tính đang phải đương đầu
Phẫu thuật liên giới tính thiếu đồng thuận
Khoảng 1/2000 trẻ liên giới tính đối mặt với nguy cơ bị can thiệp y tế không cần thiết. Ngay cả khi đã trưởng thành, người liên giới tính cũng có thể bị ép buộc thực hiện những phẫu thuật kéo dài. Nguyên do là bởi cơ thể của họ không phù hợp với quan điểm truyền thống về nam và nữ.
Phần lớn những cuộc phẫu thuật đó là không cần thiết về mặt y học. Người liên giới tính có thể tự quyết định việc phẫu thuật hay không khi họ đủ lớn. Phẫu thuật thiếu đồng thuận khiến một số trường hợp người liên giới tính không biết mình đã trải qua phẫu thuật lúc nhỏ. Một số cuộc phẫu thuật được cho là “bắt buộc” cũng có thể không thật sự cần thiết.
Bản thân người liên giới tính phải chịu những hậu quả tiêu cực từ những cuộc phẫu thuật này. Họ có thể chịu đau đớn về mặt thể chất, mất cảm giác ở bộ phận sinh dục, sẹo, thậm chí là triệt sản. Hơn nữa, việc phẫu thuật đó còn để lại dư chấn tâm lý và nguy cơ giới tính được chỉ định không trùng với bản dạng giới của họ.
Công khai là liên giới tính không hề dễ dàng
Xã hội của chúng ta hiện nay vẫn đang tuân theo tiêu chuẩn nhị phân về giới. Những người kì thị cộng đồng LGBT có cái nhìn quan ngại về người liên giới tính. Họ coi việc thừa nhận người liên giới tính cũng chính là ủng hộ sự đa dạng về giới và xu hướng tính dục. Vì vậy, với họ, ủng hộ liên giới tính tức là đi ngược lại “trạng thái tự nhiên của con người”.
Chính vì vậy, những kiến thức về liên giới tính vẫn chưa được phổ biến rộng rãi. Liên giới tính thường bị xem như một căn bệnh, một “sự bất thường của tạo hóa”. Suy nghĩ này tạo khá nhiều khó khăn cho những người trong cộng đồng khi công khai. Công khai đồng nghĩa với việc họ phải giải thích chi tiết về các đặc điểm giới tính của bản thân. Điều này có thể gây ra sự không thoải mái cho bản thân người liên giới tính. Tuy nhiên, để công khai, họ bắt buộc phải nói về những vấn đề này. Thông qua những chia sẻ đó, mọi người có thể hiểu thêm những đặc điểm nhận dạng của một người liên giới tính.
Làm sao để ủng hộ người liên giới tính?
Cộng đồng người liên giới tính vẫn đang trong giai đoạn đấu tranh để được công nhận. Bạn hoàn toàn có thể trở thành một mắt xích quan trọng trong quá trình đó. Vietnam Youth Alliance xin đề xuất một số cách ủng hộ giúp bạn góp phần chống lại sự bất bình đẳng mà những người liên giới tính đang phải chịu trong xã hội.
Mở lòng hơn với vấn đề
Sự thiếu hiểu biết về cộng đồng liên giới tính của người xung quanh là một trong những nguyên do chính khiến cộng đồng liên giới tính bị phân biệt đối xử. Đưa ra những thông tin chính xác và công nhận sự hiện diện cũng như những khó khăn người liên giới tính đang gặp phải chính là góp phần hướng tới một xã cởi mở hơn với họ.
Nhấn vào đây để đọc thêm về cách đấu tranh chống kỳ thị tính dục.
Xây dựng một môi trường an toàn
Người liên giới tính có mặt ở mọi nơi. Đó có thể là đồng nghiệp ở chỗ làm, hay bạn bè, người thân trong chính gia đình chúng ta. Thậm chí, đôi khi bản thân họ cũng không hề hay biết mình là người liên giới tính. Chính vì thế, việc tạo ra một môi trường lành mạnh là rất cần thiết. Để công khai thành công, họ cần phải cảm nhận được sự an toàn.
Hãy để họ tự chia sẻ câu chuyện của bản thân
Bất kể họ đã công khai hay chưa, hãy để cho người liên giới tính được thoải mái chia sẻ những thông tin cá nhân theo ý họ. Hãy tôn trọng sự riêng tư bằng cách tránh hỏi về cơ thể hoặc những trải nghiệm của họ.
Người liên giới tính có thể nhận định giới (nam, nữ, vô giới, hoặc đa giới) và thể hiện giới theo nhiều cách khác nhau. Họ cũng có thể là người dị tính, đồng tính, vô tính, hoặc có xu hướng tính dục khác. Hơn nữa, một số người thuộc cộng đồng chọn dùng đại từ nhân xưng trung tính,như “họ”(they/them). Hãy luôn tôn trọng sự đa dạng trong cách người liên giới tính thể hiện bản thân.
Dưới đây là một số hành động chúng ta có thể làm để giúp đỡ cộng đồng:
- Tôn trọng người liên giới tính bằng cách không hỏi họ những câu hỏi xúc phạm và gọi họ bằng đại từ họ mong muốn;
- Hỗ trợ giáo dục bạn bè và gia đình về người liên giới tính qua mạng xã hội;
- Bảo vệ việc chống phân biệt đối xử với người liên giới tính;
- Phản đối phẫu thuật không cần thiết và thiếu đồng thuận trên trẻ liên giới tính;
- Phản đối những luật ngăn cản một người dùng nhà vệ sinh có giới không trùng với giới tính trên giấy khai sinh. Điều này gây ra những vấn đề nghiêm trọng cho người liên giới tính cũng như người chuyển giới;
- Ủng hộ thay đổi những luật lệ nhận định. Qua đó, người liên giới tính có thể không phải chọn giữa giới tính/giới nam hoặc nữ.
Ủng hộ các nhà hoạt động và các tổ chức phi chính phủ về liên giới tính
Nhiều nhà hoạt động đấu tranh vì liên giới tính toàn thời gian đều phải từ bỏ công việc đem lại nguồn thu chính của mình. Họ cũng thường xuyên phải đưa ra ý kiến, đánh giá chuyên môn miễn phí do thiếu ngân sách đầu tư. Vì vậy, việc hỗ trợ tài chính cho những nhà hoạt động và các tổ chức phi chính phủ về liên giới tính chính là chìa khóa giúp họ duy trì công việc của mình.
Hãy làm việc với những tổ chức phi chính phủ (NGO) về liên giới tính và giúp họ tạo thêm đồng minh mới. Những tổ chức nhân quyền liên giới tính là nơi liên lạc tốt nhất để được cập nhật thông tin về những xâm phạm nhân quyền người liên giới tính phải đối mặt. Những thành viên tổ chức đều có kinh nghiệm dài hạn trong việc chủ trương cho nhân quyền liên giới tính.
Bạn cũng có thể liên hệ với NGO về nhân quyền liên giới tính tại nơi mình đang sống và đề nghị giúp đỡ. Hãy hỏi về chiến lược họ áp dụng và điều bạn cần làm để trợ giúp họ đạt mục đích. Bạn có thể chỉ cần gửi tài liệu cho bạn bè thường xuyên, chia sẻ thông tin trên Facebook. Hơn nữa, bạn cũng có thể kết nối họ với những nhà lập pháp, nhà lãnh đạo tư tưởng, bác sĩ y khoa, nhóm bình đẳng, những tổ chức nhân quyền đại chúng, và những nhóm chủ chốt khác.
Sử dụng những yếu tố trong nhân quyền để bảo vệ người liên giới tính
Hãy quảng bá những tuyên bố nhân quyền quốc tế của người liên giới tính. Bạn cũng có thể theo dõi tình trạng nhân quyền của cộng đồng liên giới tính tại nơi cư trú. Hãy giúp người liên giới tính báo cáo xâm phạm nhân quyền và phân biệt đối xử với tổ chức nhân quyền liên giới tính và nhóm bình đẳng toàn quốc. Ngoài ra, bạn cũng có có thể liên lạc nhiều đội trợ giúp ở cấp độ quốc tế.
Sử dụng ngôn ngữ phù hợp trong giao tiếp với người liên giới tính
Những từ cần TRÁNH!
Intersexual/Intersexed
Đây là những từ đã lỗi thời, và dễ gây hiểu nhầm vì liên giới tính không phải là động từ hay xu hướng tính dục. Thậm chí, “intersexual” có thể bị hiểu lầm thành một người trải nghiệm sự hấp dẫn với người liên giới tính!
DSD
DSD viết tắt cho “Difference of Sex Development” (tạm dịch: khác biệt trong phát triển giới tính), hoặc tiêu cực hơn là “Disorder of Sex Development” (tạm dịch: rối loạn phát triển giới tính). Thuật ngữ này có thể gây ra sự tranh cãi không đáng có bởi nó tập trung vào vấn đề y khoa của người liên giới tính. Vì vậy, chúng mình vẫn ưu tiên sử dụng từ “liên giới tính” hơn.
Lưỡng tính/Lưỡng tính giả
Từ “lưỡng tính” bắt nguồn từ một câu truyện thần thoại Hy Lạp kể về Hermaphrodite, một vị thần có cơ thể vừa là nam, vừa là nữ. Trên thực tế, điều này là bất khả thi về mặt sinh lý. Cùng với đó, tiêu chuẩn “giả” và “thật” làm gia tăng thêm sự nghi ngờ về danh tính liên giới tính. Chẳng có gì là thật hay giả, và liên giới tính đơn giản chỉ là liên giới tính mà thôi!
Chính vì vậy, những từ như “lưỡng tính” hay “lưỡng tính giả” thể hiện sự kỳ thị và rất dễ gây hiểu nhầm. Chúng không phản ánh những hiểu biết khoa học hiện đại về liên giới tính. Ngược lại, chúng khiến các bác sĩ bối rối, gây ra các tác động tiêu cực lên bệnh nhân, và khiến bậc phụ huynh phải hoang mang.
Hiện nay, có rất nhiều người lên tiếng phản đối về việc sử dụng từ “lưỡng tính”. Họ yêu cầu từ “lưỡng tính” nên được thay thế bằng “liên giới tính” trong các văn bản y tế.
Các cách nói hợp lý hơn
| Thay vì nói: | …Hãy nói: | …Bởi: |
| “Sinh ra vừa là con trai, vừa là con gái” | “Sinh ra là liên giới tính” hoặc “Sinh ra với đặc điểm giới tính nam hoặc nữ” | Cách nói này kết hợp cùng vốn kiến thức về giới tính nhị phân của nhiều người có thể khiến họ hiểu lầm rằng người liên giới tính được sinh ra với hai nhóm bộ phận sinh dục. Đây là một điều bất khả thi. Nó cũng đánh đồng rằng việc là đàn ông hay phụ nữ phụ thuộc vào giới tính khi sinh và chỉ có hai lựa chọn. |
| “Sinh ra là con trai/con gái” | Được chỉ định là nam hoặc nữ khi sinh | Các em bé được phân định giới dựa theo bộ phận sinh dục. Và điều này không phải lúc nào cũng chuẩn xác, nhất là khi chúng lớn lên. |
| “Cả hai giới tính/giới” | Nhiều giới tính/giới | Có nhiều hơn hai giới, và nhiều tổ hợp tính trạng giới tính. |
Giải đáp một số thắc mắc xoay quanh liên giới tính
Liên giới tính nghĩa là giới tính của người đó không xác định/không rõ/không biết?
Không phải. Xã hội hiện nay chỉ thừa nhận hai giới tính (nam và nữ), dẫn tới việc liên giới tính được xếp vào mục “không xác định”. Việc gắn nhãn một người liên giới tính là giới tính không rõ/không biết là thiếu tôn trọng. Đồng thời, nó gián tiếp tước đi quyền được trân trọng cơ thể và danh tính cá nhân. Ngoài ra, cách nhận định này còn có thể khiến người liên giới tính phải đối mặt với những biện pháp can thiệp y tế thiếu đồng thuận.
Liên giới tính có phải tình trạng hiếm không?
Không dễ để có thể đưa ra một câu trả lời rõ ràng trong trường hợp này. Nó phụ thuộc vào suy nghĩ chủ quan cũng như các phân tích y tế khác. Ví dụ, một bác sĩ có thể coi âm vật có kích thước lớn là chuyện bình thường. Một số khác có thể cho rằng nó quá cỡ so với một bé gái sơ sinh. Ngoài ra, cũng có rất nhiều ý kiến trái chiều về việc số lượng các nhiễm sắc thể khác thường bao nhiêu là “đủ” để xác định đứa trẻ là liên giới tính.
Theo như Hiệp hội Liên giới tính Bắc Mỹ (Intersex Society of North America) chia sẻ: “Cứ 1500 đến 2000 ca sinh nở thì có 1 em sở hữu bộ phận sinh dục không điển hình và cần tới các chuyên gia phân định giới tính.”.
Tuy nhiên, đó là những trường hợp đặc biệt dễ nhận biết để xác định liên giới tính. Trên thực tế, số lượng trẻ em sinh ra với các đặc điểm không điển hình lại phổ biến hơn nhiều. Ngoài ra, liên giới tính đa phần chỉ có thể xác định rõ khi lớn lên, đặc biệt là ở giai đoạn dậy thì.
Liên giới tính có phải là chuyển giới không?
Hai khái niệm này thường xuyên bị nhầm lẫn với nhau. Người chuyển giới là người có giới khác với giới tính sinh học được chỉ định từ khi sinh ra. Người liên giới tính được sinh ra với cơ quan sinh dục hoặc sinh sản; cơ thể họ không thuộc định nghĩa điển hình của nam hoặc nữ.
- Một người không thể “trở thành” liên giới tính. Liên giới tính biểu hiện bên trong/trên cơ thể về mặt sinh học từ lúc mới sinh;
- Người chuyển giới có thể nhìn nhận bản thân khác với giới tính sinh học của mình. Tuy nhiên, giới tính sinh học của họ thuộc phổ nhị nguyên trong giải phẫu sinh dục và sinh sản;
- Cả người liên giới tính và chuyển giới đều có thể nhận dạng bản thân là nam, nữ, đa dạng giới, phi nhị nguyên giới, hoặc thuộc các giới khác.
Nhấn vào đây để đọc thêm về các thuật ngữ trong cộng đồng LGBT.
Liên giới tính có phải là có cơ quan sinh dục mơ hồ không?
Người liên giới tính không được sinh ra với “bộ phận sinh dục mơ hồ”. Thậm chí, một số người còn có bộ phận sinh dục trông khá giống nam hoặc nữ điển hình. Ví dụ, người sinh ra với nhiễm sắc thể XY và Kháng Androgen có bộ phận sinh dục nữ khá điển hình. Một số trẻ Tăng sản Thượng thận bẩm sinh với nhiễm sắc thể XX có bộ phận sinh dục nam. Hầu hết các chuyên gia y tế đều đồng ý rằng những tình huống đó là liên giới tính.
Người liên giới tính có ham muốn tình dục/có quan hệ tình dục không?
Chúng ta không nên đánh giá cách một người quan hệ tình dục dựa vào bất kỳ điều gì ở họ.
Giống như mọi người, người liên giới tính có nhu cầu tình dục khác nhau. Họ có thể muốn quan hệ tình dục đồng tính, dị tính, hoặc không có ham muốn gì.
Hơn thế nữa, mỗi chúng ta đều có trải nghiệm tình dục không giống bất kỳ ai. Ta cần tôn trọng nhu cầu, lựa chọn hay trải nghiệm cá nhân của mỗi người. Hãy nhớ rằng: không nên suy đoán nhu cầu của họ dựa trên đặc điểm cơ thể.
Người liên giới tính có thể có con hoặc mang thai không?
Trong nhiều trường hợp, người liên giới tính vô sinh. Tuy nhiên, khả năng sinh sản của người liên giới tính phụ thuộc vào đặc điểm cơ thể đặc thù của họ. Để có con, những yếu tố sinh sản cơ bản phải khả thi. Nếu không, họ có thể thực hiện những kỹ thuật y tế và điều trị sinh sản thay thế. Một số phương pháp điển hình là thụ tinh trong ống nghiệm (IVO) và mang thai hộ.
Ở người liên giới tính có dương vật và tinh hoàn
Nếu một người liên giới tính có dương vật và tinh hoàn tạo tinh trùng, họ có thể thụ tinh. Một số người liên giới tính có âm hộ, âm đạo, và tinh hoàn trong. Tinh hoàn đó có thể chứa các mô mà sau này có thể dùng cho mục đích sinh sản.
Ở người liên giới tính có tử cung
Nếu một người liên giới tính có tử cung, họ cũng có thể mang thai. Nếu họ có buồng trứng hoặc ovotestis (có mô tinh hoàn và mô buồng trứng), những mô đó có thể sinh sản trong vài trường hợp. Một số người liên giới tính có buồng trứng, tử cung, và âm đạo. Do đó, họ có thể mang thai qua tiếp xúc với tinh trùng.
Trên đây là một số thông tin cũng như các thắc mắc thường gặp về người liên giới tính. VYA mong rằng qua bài viết, các bạn sẽ nắm được những ý hiểu cơ bản nhất xoay quanh thuật ngữ này, từ đó tránh gây ra các hiểu lầm không đáng có. Hẹn gặp lại bạn ở những bài viết sau, và mong rằng trong tương lai chúng ta sẽ được chứng kiến những chuyển biến tính cực cho quyền lợi của người liên giới tính tại Việt Nam!
Người thực hiện: Hà, Kim Cương, Louis, Phan Chi, Như Trần
